دین و عرفان

کتاب عارفی از الجزایر که به شرح احوال و معرفی و ترجمهٰٔ آثار شیخ احمد العلوی اختصاص دارد حاصل سالها تحقیق و مطالعهٔ مارتین لینگز در زمینهٔ تصوف اسلامی بخصوص طریقت شیخ علوی است. این کتاب نخستین بار در سال 1961 با عنوان قدیسی مسلمان در قرن بیستم منتشر شد. عنوان کتاب در غرب بسیار گویا و حائز اهمیت است و درک مقصود مولف از انتخاب آن نزد کسانی که با بحران دین در غرب آشنایی دارند دشوار نیست. آرتور جان آربری، مستشرق انگلیسی، در خاتمهٔ کتاب خود به نام تصوف اظهار داشته بود که تصوف چیزی است که دورهٔ آن خاتمه یافته و طریقتی که غزالی ها و ابن عربی ها و مولوی ها بدان تعلق داشتند زمانش سپری شده است و هرگز تکرار نخواهد شد. این طرز تفکر در غرب کم و بیش میان مستشرقان در نیمهٔ اول قرن حاضر شایع بوده استا. عنوان کتاب لینگز دقیقا در رد این مدعاست. از نظر لینگز که خود از نزدیک با اسلام و بخصوص با یکی از فرقه های تصوف و پیروان شیخی عارف آشنا بوده نه تنها طریقت و معنویت اسلامی نمرده، بلکه حی و حاضر، لااقل تا آنجا که وی مطلع بوده، در همسایگی اروپا یعنی در کشور الجزایر وجود داشته است.

علی شریعتی(۱۳۵۶-۱۳۱۲)، نو اندیش دینی است. «چه نیازی است به علی؟» حاصل کنفرانسی از دکتر علی شریعتی است که در ۱۶ آبان ۱۳۵۰ در حسینیه ارشاد ایراد شده است. «علی، تنهاست» سخنرانی دیگری است که در تالار حسینیه ارشاد در ۱۱ آذر ۱۳۴۸ انجام شده است. متن پیاده‌شده از نوار را خود دکتر شریعتی ویرایش و تصحیح کرده است. در بخشی از کتاب می‌خوانیم: « نمی‌دانیم! این، درد است؛ چه، قبل از هر شعر، هر ستایش و هر تجلیل از علی و حتی قبل از محبت علی، معرفت علی است که نیاز زمان ما و جامعه ماست. محبت بی‌معرفت ارزش ندارد، بت‌پرستی است. علی‌اللهی‌ها که بیشتر از همه او را بزرگ می‌شمارند و از او تجلیل می‌کنند و دوستش می‌دارند و حتی پیامبران را فرستاده او می‌دانند، چرا این همه احساساتشان و این ولایت‌شان یک پول نمی‌ارزد؟ این گونه مدح‌ها و محبت‌ها در میان همه ملت‌ها نسبت به معبودشان، پیغمبرشان، قهرمانان‌شان و مقدسات‌شان هست و هیچ ارزشی ندارد. معرفت است که باارزش است. علی اگر یک رهبر است، یک امام است و یک نجات‌بخش است و مکتب او اگر روح یک جامعه است، اگر راه یک جامعه است و اگر نشان‌دهنده مقصد حیات و کمال انسان است، در آشنایی با مکتب او و آشنایی با شخصیت اوست، نه محبت تنها نسبت به کسی که نمی‌شناسیم؛ زیرا اگر محبت تنها بدون آشنایی ثمری می‌داشت، باید به نتایج بزرگ می‌رسیدیم، زیرا امکان ندارد جامعه‌ای و ملتی علی را بشناسد و درست بفهمد و از شکنجه‌آمیزترین و سخت‌ترین محرومیت‌هایی که جامعه‌های عقب مانده دارند رنج ببرد.»

کتاب «درنگی در سکوت عرفانی» تازه‌ترین اثر منتشر شده از قربان ولیئی شاعر و پژوهشگر معاصر است که در زمینه ادبیات عرفانی و عرفان صاحب نظر و تاملات قابل توجهی است. این کتاب که در قالب پایان‌نامه دکتری وی پیش از این تدوین و در دانشگاه تربیت مدرس دفاع شده بود، درباره موضوع سکوت و خاموشی در ادبیات و عرفان ایرانی اسلامی و با نگاهی به برخی از مهمترین آثار ادبی عرفانی ایران از جمله کشف المهجوب، رساله قشیریه، مرصاد العباد، مصباح الهدایه، مقالات شمس، فیه مافیه و برخی دیگر از متون از این دست نگارش یافته است. ولیئی در این کتاب انواع خاموشی در عرفان اسلامی، تحلیل محتوای چرایی خاموشی عرفانی، خاموشی در منازل سلوک عرفانی و فلسفه سکوت و خاموشی و سخن گفتن در فلسفه و عرفان ایرانی اسلامی را مورد توجه قرار داده است. در بخشی از مقدمه خود بر این اثر می نویسد: در میان مجموعه اعمالی که در سلوک عرفانی وجود دارد، برخی جایگاهی ویژه دارند و در زبان اهل عرفان به «اصول» معروفند. بسیاری از عارفان خاموشی را از اصول دانسته‌اند؛ زیرا خاموشی در منظر عارفان، در رساندن سالک به معرفت شهودی از طریق فنای در حضرت حق، نقشی بنیادی دارد.

در تجربه ی معنوی هر انسانی، زمان هایی بوده اند که فرد بی واسطه و در ساده ترین شکل ممکن، روح خود را آزاد گذاشته تا هرطور که دلش می خواهد به آفریدگار خود متصل شود. آن گاه که این اتصال معنوی برقرار می شود، دیگر تمام مصنوعات و تکلف های دنیا رنگ می بازند و فقط خداست و بنده اش. صمیمی ترین "مناجات" ها مربوط به همین زمان ها هستند؛ یعنی زمانی که بنده در خاضعانه ترین و خالصانه ترین حالت خود، معبود را می پرستد و با او راز و نیاز می کند. اینجا دیگر قید و بندی مطرح نیست و حتی مهم نیست که به چه زبانی حرفی می زنیم؛ تنها این حس قلبی مهم است که می دانیم، وقتی اینگونه خالصانه خدا را صدا می زنیم، ذات باری تعالی قطعا به حرف های دلمان گوش فرا خواهد داد.
کتاب "مناجات" از "عباس حسین نژاد" هم نمونه ای از همین آثار روحانی و معنوی است که در آن مجموعه ای از نیایش ها، درد دل ها و دعاهای یک بنده ی مخلص یکجا جمع آوری شده است. از خواندن "مناجات" های "عباس حسین نژاد"، این حس درونی در هر خواننده ای زنده می شود و تمام وقت هایی را که با زبان مخصوص خودش با آفریدگار سخن می گفته، به خاطر می آورد. این راز و نیازهای خالصانه و فارغ از تعارف، بیش از هرچیز به ما یادآور می شود که خداوند برای شنیدن ندای قلب ما در هر زمانی آماده است و نیازمند تشریفات و آداب سخت و پیچیده نیست. کافی است همچون "عباس حسین نژاد" در "مناجات" های صادقانه مان او را بخوانیم تا دعاهایمان را مستجاب کند.

ذهن ذن، ذهن آغازگر مقدمه‌ای کلاسیک برای تمرین دادن و به تعبیری محبوب‌ترین کتاب ذن در آمریکاست. این کتاب از روی گفتارهای شونریو سوزوکی، یکی از اثرگذارترین معلمان معنوی قرن بیستم، گردآوری و ثبت شده است. سوزوکی دو دهه‌ی آخر زندگی‌اش را در مراکز اقماری تمرین ذن در غرب امریکا به تدریس پرداخت. سوزوکی در این کتاب بی‌پیرایه و صریح حرف می‌زند. او از بودیسم در مقام مذهب یا فاسفه راززدایی می‌کند و مدام توجه ما را به سمت تمرین ساده و کاملِ نشستن سوق می دهد تا بلکه ذهن خود را از راه مراقبه تصفیه کنیم.

سیدرضا فیض درباره انگیزه‌اش از نگارش این اثر در بخشی از مقدمه کتاب چنین می‌گوید: «آشنایی نگارنده با ابن‌عربی به دوران کودکی‌ام برمی‌گردد، ‌زمانی که پدران گرانبهاترین یافته‌های خویش را به فرزندان می‌سپرند. به یاد دارم که پدرم،‌ که خود عالمی وارسته و عارفی راه رفته بود، ‌از محیی‌الدین ابن‌عربی به حرمت یاد می‌کرد و او را می‌ستود، ‌همین ستایش پدر بود که مرا به جست‌وجو در آثار ابن‌عربی و دیگر عارفان واداشت. خدای از او خشنود باد! و آشنایی‌ام با مشایخ ابن‌عربی سالها پیش با مطالعه کتاب صوفیان اندلس به زبان فرانسه آغاز شد.» ‌