نارسیده ترنج

مشخص کردن دقیق و قطعی درون‌مایه شاهنامه ابومنصوری و به تبع آن، ساخت و تدوین نخست شاهنامه فردوسی به دلیل از بین رفتن متن اصلی منبع منثور تقریباً غیرممکن است و فقط به استناد مقدمه برجای‌مانده این اثر و این سنت معمول در تاریخ‌های اسلامی آن روزگار که گذشته ایران باستان را از پادشاهی گیومرث تا پایان کار یزدگرد سوم گزارش می‌کرده‌اند، به‌طورکلی می‌توان گفت که شاهنامه ابومنصوری نیز به همان شیوه خدای‌نامه ساسانی و سپس‌تر تواریخ عصر اسلامی، رویدادهای این دوره زمانی را به همراه افزوده‌هایی از برخی مآخذ دیگر مانند اخبار آزادسرو و چند رساله پهلوی و ترجمه عربی دربر داشته است و همین حوادث و داستان‌ها، پیکره اصلی و اولین شاهنامه فردوسی را تشکیل می‌داده که اضافات بعدی در مطاوی آن گنجانده شده است. با وجود این باز شاید بتوان از راه‌هایی به بعضی احتمالات درباره محتوای این مأخذ مفقود و تحریر نخست شاهنامه رسید، از جمله این قراین، اشارات فردوسی به سال‌های عمر خویش در مقدمه، میان و متن بعضی داستان‌هاست و چون همه این سال‌ها (۵۸، ۶۰، ۶۱، ۶۳، ۶۵ یا ۶۷ و ۷۱ سالگی) مربوط به پس از پایان تدوین نخست (۵۴ یا ۵۵ سالگی فردوسی) است، ممکن است چنین تصور شود که همه بخش‌ها یا روایات دارای این سال‌ها از افزوده‌های تدوین دوم است، حال آنکه در بیشتر موارد این‌گونه نیست و در جاهایی که پیوندی آشکار و مبتنی بر قرینه یا دلیل، میان سن فردوسی و زمان نظم داستان وجود ندارد، باید احتمال داد که فقط آن بیت یا ابیاتِ متضمن سال عمر و مثلاً وصف حال، مربوط به تغییر و تصرفات تدوین دوم است که در ساختار بخش‌های پیشین گنجانده شده است نه همه آن داستان، برای نشان دادن یکی از این اشارات گمراه‌کننده، این دو بیت در پایان شهریاری شاپور ذوالاکتاف نمونه خوبی است:

چو شست و سه شد سال، شد گوش کر

ز بیشی چرا جویم آیین و فر

کنون داستان‌های شاه اردشیر

بگویم ز گفتار من یاد گیر