دیوان قطران تبریزی

قطران تبریزی از گویندگان معروف قرن پنجم و بزرگترین شاعر آذربایجان پیش از نظامی و خاقانی است. او در میانۀ سا لهای ٤٠٠ تا ٤٨٥ ق می زیست. در این سالها با ناصرخسرو قبادیانی (درگذشت: ٤٨١ ق) دیدار کرد. اشارۀ ناصر خسرو در سفرنامۀ خود به این دیدار مشهور است، و دور نیست که اسدی طوسی مؤلّف لغت فرس و نیز عنصر المعالی نویسندۀ معروف قابوس نامه را هم در دستگاه امیران آذربایجان دیده باشد. قطران بیشتر ایّام شاعری خود را در دربار حاکمان آذربایجان و ارّان و ارمینیّه گذرانده و جمعی از آنان را ستوده است و به سبب همین پیوند بخشی از تاریخ شمال غربی ایران در شعر او انعکاس یافته است، چنا نکه دیوان او از مهم ترین منابع تاریخی و حتی گاه تنها منبع دوره‌ای از تاریخ آن نواحی است. به علاوه، بسیاری از شخصیّت های مهمّ و مؤثّر آن روزهای آذربایجان و ارّان را با شعر قطران می توان شناخت و صورت کهن نا مهای بعضی از شهرها را در سخن او می توان یافت. گذشته از این بهر ههای تاریخی و جغرافیایی، شعر او مجموعه ای قابل ملاحظه از عناصر فرهنگی بخش هایی از ایران قرن پنجم را دربردارد.شعر قطران دنبالۀ شعر عصر غزنوی است و از شعر فرّخی، عنصری و ناصر خسرو تأثیر پذیرفته است؛ امّا در روزگار خود به شهرت و سرعت انتشاری رسیده است که همین رابطه و پیوستگی را میان شعر او و امیر معزّی شاعر معروف دربار سلجوقی نشان داده اند. از سوی دیگر، شعر قطران سند حضور شاهنامه در آذربایجان و ارّان قرن پنجم نیز هست.