بمبئی رقص الوان است

صبح از خواب برخاستیم، بعد از صرف چایی الی ظهر منزل ماندم، بعد از ظهر رفتیم بیرون قدری گردش نمودم. اولاً این شهر ـ از قرارِ تقریرِ یکی از اهل هندوستان ـ سه فرسخ طول این شهر است و یک فرسخ عرض این شهر است و از قرار تقریر یک نفر دیگر هم دوازده فرسنگ دور این شهر است. باری بسیار بزرگ است و اولْ بندر است در هندوستان ولی بزرگ‌تر از این شهر و آبادتر شهر دیگر هست مثل کلکته و غیره و همه طور ملت و مذهب در این شهر

هست‌ــ از مسلمان شیعه و سنی و آب‌پرست و آفتاب‌پرست و آتش‌پرست و گاو و گوساله پرست و غیره و غیره و اغلب بل اکثر اهالی به واسطه بدی آب و هوا سیاه‌چهره و سبزچهره و کوچک و بدترکیب

هستند ـ از زنانه و مردانه ـ و بدبو می‌باشند. یک بوی عفونتی از اغلب اهالی که در وقتی که عرق می‌نمایند به مشام می‌رسد و خود شهر هم بدبو و متعفن است یا به واسطه کثرت کارخانجات و یا اصلاً طبیعی هوا می‌باشد و در این چند روز توقف ما در بمبئی سرم متصل دَوران دارد گویا به واسطه بوی متعفن این شهر است و شاید به واسطه علت بد دیگر هم باشد.

متمول در این شهر زیاد است ولی تمام مایه تجارت است و یا از کمپانی امتیازات و غیره و مستغلات ولی ملک زراعت و ملک خود شهر که زمین باشد راجع به دولت است و در شهر هر کس هر مقدار زمین لازم داشته باشد از دولت باید اجاره نماید بعد بناء نماید به طور دلخواه و همه ساله مال‌الاجاره زمین را به دولت بپردازد و در این شهر خانه به مثل ایران دارای محوطه و باغچه و اتاق نیست بلکه منزل‌خانه و خانه‌های این شهر همان دکاکین و مغازه‌هایی است که در خیابان‌ها و در کوچه‌ها بنا نموده‌اندــ فوق آنها را از سه مرتبه الی پنج مرتبه اغلب بناها و الی هفت مرتبه بعض بناها ساخته و منزل و خانه‌هاشان می‌باشد که در تحت، مغازه و فوقانی تمام منزل سکنا است و بعض از هندوها منزل ندارند و شب‌ها در میان کوچه‌ها و کنار خیابان‌ها زندگی می‌نمایند و آنهایی هم که منزل دارند از ادنا مراتبِ ناس به واسطه گرمی، شب را در کنار خیابان‌ها و کوچه‌ها می‌خوابند ولی خیلی وحشیانه زن و مرد نزد یکدیگر وصل هم می‌خوابندــ نمی‌دانم علت چه چیز است که دولت انگلیس در صدد تربیت این جماعت برنمی‌آید و تأسیس مدارس بزرگ نمی‌کنند، گویا می‌ترسد که متمدن شوند استقلال بخواهند و آن منفعت کثیری که از این جماعت می‌نماید سکته وارد بیاید و در این شهر فقط دو مدرسه می‌باشد آن هم متعلق به ایرانیان است که به لسان اهل هند مغول می‌گویند به عجم‌ها و شاید مدارس هم داشته باشند ولی بنده ندیدم و نفهمیدم‌ــ اگر باشد مدرسه‌ای نیست که ترتیب تمدن را تعلیم نمایند.

در این شهر شانزده هزار ایرانی هست ولی سنی از شیعه بیشتر است و شیعه‌های این شهر دو مسجد دارند و دو حمام ولی سنی‌ها بیشتر دارند و بت‌خانه‌های زیادی در اغلبِ کنار خیابان‌ها می‌باشد که مجسمه‌هایی از انسان و گاو ساخته‌اند و صبح که می‌شود بت‌پرست‌ها عبادت می‌نمایند و خادم، یک نشانه قرمزی که گویا جوهر است به پیشانی این جماعت می‌زند که معلوم است، بعد جزئی وجهی به آن خادم بت‌خانه می‌دهند و اغلب عمارات و مغازه‌های این شهر از سه مرتبه است الی پنج و شش مرتبه، قلیلی هم هفت مرتبه دارد و در خیابان‌های بزرگ، تمام دو خط واگن است‌ــ یکی به جهت آینده و یکی رونده و از قرار تقریر خودِ اهالی ده هزار اتومبیل کرایه‌ای میان شهر دارد ولی درشکه کرایه متجاوز از ده هزار است و تعداد واگن‌ها را نفهمیدم، گویا متجاوز از هزار باشد و به قوه راه می‌رود که توسط سیمی است که در بالا کشیده شده و یک آهن بلندی در بالای واگن متصل است به سیم که آن سیم به قوه می‌کشد و هر واگنی دو اتاق متصل به یکدیگر است و گویا متجاوز از یک‌صد نفر هر واگنی حرکت می‌دهد و از کثرت جمعیت در این شهرِ بمبئی در خیابان‌هایی که خط واگن است عابرینِ سبیل به زحمت عبور می‌نمایند و بازار مخصوص مثل ترتیب بازارهای ایران و عربستان ندارد بلکه در طرفین تمام خیابان‌ها مغازه و دکاکین است و گندم‌کار و برنج‌کار در اطراف این شهر است و معلوم است که برسات دریا به واسطه برنج‌کاری است که در تابستان در اطراف دریاها می‌شود به خصوص دریای هند و خداوند قادر متعال باران را در تابستان می‌فرستد که محصول برنج هم عمل آمده، این است که در باد و باران، دریا تلاطم و انقلاب دارد.