آذربایجان و شاهنامه

کتابی به زبان فارسی دربارۀ غزنویان از ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی (د ۴۷۰ ق / ۱۰۷۷ م). تاریخ بیهقی، از متون درجۀ اول نثر فارسی است که در میان پژوهشگران حوزۀ ادبیات فارسی، تاریخ و برخی از دانشهای دیگر شهرت فراوانی دارد. ابوالفضل بیهقی نگارش این کتاب را در ۴۴۸ ق / ۱۰۵۶ م آغاز کرده، وقایع سلطنت غزنویان را از ۴۰۹ ق / ۱۰۱۸ م ضبط نموده، و تا آغاز پادشاهی سلطان ابراهیم (۴۵۱ ق / ۱۰۵۹ م) رسانده است.

هزار و یک شب آینه ی تمام نمایی ست از زندگانی و اندیشه ی مردمان رنگارنگ جامعه ای دربرگیرنده ی اقوام و ملت های گوناگون در سراسر قرون وسطی- و بنابراین آمیزه ای ست از افکار بلند و ارزشمند و نیز کارهایی ننگین و شرم آور. هم نمایشگر شادخواری و لذت جویی و عشرت طلبی و کامرانی صاحبان زور و زر است و هم نقش پرداز تلاش و معاش مردم رنج دیده و ستم کشیده ای که سقف خانه شان آسمان بود، و حتا، آن چنان که مشهور شده است، روی هم رفته بیشتر وصف حال کسانی ست که زندگی شان ،نمایشگاهی بود از انواع تجمل و تفنن در بغداد، صحنه ی افسانه های معروف کتاب، و نیز در دیگر شهرهای بزرگ قلمرو پهناور اسلام.

نصیحت نامه" یا همانطور که همه آن را به این عنوان می شناسند، "قابوس نامه" اثری است از "امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر بن زیار" که در آن پندهای خردمندانه ای در باب آیین زندگی ارائه می شود. "عنصرالمعالی کیکاووس" مردی فرزانه و خردپیشه بود که علاوه بر حاکمیت خانواده ی وی بر مناطق شمال ایران علی الخصوص گیلان، دیلمان و طبرستان، خود او نیز از یک فرمانروایی پر قدرت و شکوهمند برخوردار بود و حاکمی دانا، آگاه و مطلع به علوم زمانه بود. "قابوس نامه" که از مشهورترین تالیفات اوست، اثری است که با در برداشتن پند و اندرزهای گرانبها از نصایح ایران باستان، بر مواردی نظیر اعتدال پیشگی، مدارا، اهمیت خرد و کلام، تربیت صحیح فرزند، آداب زندگی، اصول اجتماعی و تربیتی، راه و رسم ممکلت داری و لشکرکشی و پرداختن به دانش و هنر تاکید دارد. "عنصرالمعالی کیکاووس" این شاهکار پندآموز و درخشان را در چهل و چهار باب به "گیلان شاه"، فرزند خود، نوشته تا زمانی که نوبت به حکومت او رسید، بتواند به درستی مسئولیت های خود را به انجام برساند. رویکرد نویسنده در نگارش "قابوس نامه" به این شیوه است که ابتدا به یک موضوع کلیدی اشاره می کند و سپس به نقل حکایت های جذاب و قابل تاملی پیرامون آن برای فرزندش می پردازد. صرف نظر از محتوای گرانبهای مطالب نوشته شده در "قابوس نامه"، آنچه این کتاب را از باقی آثار ادبی کهن جدا نموده، نثر صریح و صادقانه ی "عنصرالمعالی کیکاووس" است. از آنجایی که وی این اثر را خطاب به فرزند خود به نگارش درآورده، نثر بسیار روان و صمیمی است و به سبک نثر مرسل یا ساده به رشته ی تحریر درآمده است.

داستان‌های «هزار و یک شب» را عبداللطیف تسوجی تبریزی به فارسی برگرداند. این مجموعه داستان که پس از ترجمه تسوجی در دوره قاجار به «هزار و یک شب» معروف شد، پیش‌تر آن را با نام «هزار افسان» می‌شناختند. هزار و یک شب، بی‌گمان یکی از مهم‌ترین کتاب‌های جهان است. این کتاب برای ما ایرانیان بسیار آشناست و در مخیله تاریخی‌مان جایگاهی مانوس، مالوف و اسرارآمیز دارد. در این که هزار و یکشب در چه زمانی و به وسیله چه کسی و در کجا نوشته شده، نظرات متفاوتی وجود دارد، اما واضح است که در این کتاب عناصر ایرانی، هندی، عربی و حتی ترکی در هم آمیخته است. علاقه مردم از هر طبقه، ملیت و زبان به هزار و یکشب باعث شد که این کتاب به بیشتر زبان‌های زنده دنیا ترجمه شود. هزار و یک شب، داستان شهرزاد، دختری جوان و داناست که می‌کوشد بیماری روحی شهریار را برطرف کند و در این میان جان خود را نیز نجات دهد. شهریار آشفته از خیانت همسرش، به قاتل دختران دوشیزه تبدیل شده است. هر شب کارگزارانش دختری را نزد او می‌فرستند و در سپیده‌دم دستور گردن زدن دختر صادر می‌شود. این قتل‌ها همچنان ادامه دارند تا این که شهرزاد، دختر وزیر پادشاه، داوطلب ازدواج با شهریار می‌شود. شهرزاد هر شب قصه‌ای برای شهریار تعریف می‌کند و چون شب به پایان می‌رسد، قصه را ناتمام رها می‌کند… شهرزاد می‌داند چگونه با بیان سلسله وقایع پشت سرهم، انتظار ایجاد کند و در ضمن، توالی حوادث نیز حفظ شود. هر شب داستان به این جمله ختم می‌شود: «چون قصه بدین جا رسید، بامداد شد و شهرزاد لب از داستان فرو بست… ملک با خود گفت این را نمی‌کشم تا باقی داستان بشنوم.» بیش از نیمی از حوادث داستان‌ها، عللی مافوق طبیعی دارند؛ از جن و پری و موجودات فرا زمینی گرفته تا طلسم و خواب و جادو. در واقع جادو و ماجراجویی دو عنصر بارز هزار و یکشب هستند، که مخاطب را به خوبی درگیر داستان‌ها می‌کنند.

فرهنگ نویسی فارسی یکی از زمینه هایی است که در دوره ای به ویژه در شبه قاره رونق و اهمیت فراوانی داشته است. ناز بین آثاری که دربارۀ آن ها فرهنگ اختصاصی تدوین شده ، به نظر می رسد مثنوی،آثار سنائی،دیوان حافظ و برخی دیگر از متون مشهور فارسی خواستار و در نتیجه رونق بیشتری داشته است.شاهنامۀ فردوسی هم از متونی است که در شبه قاره خیلی زود و جدی بدان پرداخته شده است. یکی از واپسین فرهنگ لغت های اختصاصی شاهنامه در شبه قاره،کتاب معیار لغات قویم اثر میرزامحمد کشمیری متخلّص به “مجرم” است. این کتاب براساس نسخۀ منحصربه فرد آن محفوظ در “مجموعۀ آذر” کتابخانۀ دانشگاه لاهور تصحیح و با نوشتن مقدمه ای نسبتا مبسوط در شرح حال و آثار مولف و سرنوشت کتاب چاپ شده است.

در این پژوهش، پس از مرور انتقادی نظریۀ توتمیسم و درنگی کوتاه بر ادیان ایرانی، به جست وجوی نشانه های بازمانده از کیشی کهن در روایت های ایرانی پرداخته شده است که در کانون آن، توتمیسم و آیین های اخترماری، به چشم می خورد. جست وجوی نشانه های این کیش از یاد رفته در شاهنامه و روایت های ایرانی ما را به شناختی ژرف تر از داستان های ملّی رهنمون خواهد شد و بخش هایی از روایت ها را که در پی زدودگی و دگرگونی، پنهان شده است، آشکار خواهد کرد.

بلاغت ساختارهای نحوی بخشی از دانش بلاغت است که نظریه آن را برای نخستین بار عبدالقاهر جرجانی، بلاغی شهیر قرن پنجم، طرح کرد و اکنون به نظریه نظم شهرت دارد. براساس این نظریه،نحو ظرفیت ناشناخته­ای در خلق معنا دارد که عموما از آن غافلیم، نویسنده این کتاب می­کوشد با اتکا بر نحو زبان فارسی در یکی از شاهکارهای نثر فارسی، ساختارهای مبلغ معنا را در این زبان بازشناسد تا بعدها در کنار پژوهش­های همانند، بدنه استواری برای دانش معانی در زبان فارسی فراهم آید. آن شاهکار نثر که در این کتاب کاویده می­شود تاریخ بیهقی است. تاریخ بیهقی عهده­دار بیان واقعیات است و بدین سبب از بسیاری از ابزارهای زیبا­آفرینی در شعر بی­بهره مانده، نه اهرم وزن و قافیه را دارد ونه جادوی خیال و هم را. در عوض ویژگی­های ترکیب و تنوعات ساخت نحوی، یکی از ظرفیت­خای نثر بیهقی برای تاثیرگذاری است. با مبنا قرار دادن نظریه عبدالقاهر جرجانی درباره نحو و زیبایی­شناسی وسپس با بهره­گیری از ابزارهای تکمیلی آن در زبان­شناسی مدرن و نیز در نظر گرفتن قابلیت­های خاص زبان بیهقی می­توان چارجوب مناسبی برای بررسی بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی، رویکرد زیبا­شناسی و بلاغی ناگریز با رویکرد اجتماعی و گفتمانی می­آمیزد. این درآمیختگی برخاسته از نثر بیهقی است که در آن مقاصد زیبایی­شناسی با مقاصد ارتباطی و اجتماعی گره خورده است. به بیات دیگر، بلاغت بیهقی بلاغتی طبیعی است که تا حد زیادی از ساختارهای نحوی آن نشئت می­گیرد.